XVI – XIX w.

krzemień wołyński

Wymiary: 36 x 32 x 34 x 40 x 9 mm

Nr inw. MS-1088/a

Skałka została znaleziona w bliżej nieokreślonym miejscu na terenie Sandomierza w 1936 roku. Trafiła do zbiorów Muzeum Ziemi Sandomierskiej PTK jako skrobacz-dłuto krzemienny b. starannie wykonany. Z racji licznych podobieństw, wynikających między innymi ze zbliżonego procesu produkcyjnego, przedmioty te bywają mylone z prehistorycznymi narzędziami. Ich czas powstania oraz funkcja są jednak zupełnie inne.

Krzemienne skałki stanowiły jeden z elementów zamka skałkowego stosowanego w broni palnej od ok. połowy XVI w. do wieku XIX. Działanie tego typu mechanizmu przypominało zasadę działania krzesiwa. Skałka była mocowana w metalowych szczękach kurka pistoletu lub karabinu (rozmiary MS-1088/a sugerują raczej to drugie) i uderzając w stalowe krzesiwko dawała iskrę zapalającą proch. Pozwalała na oddanie około 30 strzałów, następnie należało wymienić ją na nowy egzemplarz.

Przedmioty te były wykonywane w całej Europie, a ośrodki ich produkcji znajdowały się zazwyczaj w okolicach łatwo dostępnych złóż dobrej jakości surowca. Wymogi dotyczące ich wielkości i kształtu określały dość surowe normy. Produkcją zajmowała się prawdopodobnie ludność wiejska z terenów obfitujących w złoża, przede wszystkim jednak pracownicy wyspecjalizowanych warsztatów. Ludzie trudniący się produkcją skałek często umierali przedwcześnie w efekcie krzemicy – jednej z odmian pylicy płuc dotykającej osób mających stały i zbyt bliski kontakt z pyłem krzemionkowym. Na ziemiach polskich produkcja skałek odbywała się głównie w okolicach Krakowa (krzemień jurajski), a także Krzemieńca
i Stanisławowa (Iwano-Frankiwsk) (krzemień wołyński). Prawdopodobnie ze względu na gorsze właściwości nie były natomiast wykorzystywane krzemienie występujące na ziemi sandomierskiej (czyli czekoladowy, pasiasty i świeciechowski).

Z uwagi na to, że zdecydowana większość produkcji odbywała się na zaspokojenie zapotrzebowania poszczególnych armii, nie dziwi fakt że znaleziska zazwyczaj koncentrują się w miejscach różnego rodzaju dawnych aktywności militarnych. Liczba wyprodukowanych skałek jest trudna do odgadnięcia, szacowana jest jednak na miliony sztuk.

Schemat konstrukcji zamka skałkowego. Skałkę umieszczano w szczękach kurka (na rysunku oznaczony literą b). (Durdik J., Mudra M., Sada M.: Alte Handfeuerwaffen, Praha, 1977, rys. 6, str. 201)

 Bibliografia:

Durdik J., Mudra M., Sada M.: Alte Handfeuerwaffen, Praha, 1977

Ginter B., Kowalski S.: Produkcja skałek do broni palnej i jej znaczenie dla poznania krzemieniarstwa czasów przedhistorycznych, Materiały Archeologiczne, t. 5, 1964, s. 83-91

Lalak, M.: Skałki - nowożytne wyroby krzemienne: próba typologii, Archeologia Polski Środkowowschodniej, tom 8, 2006, s. 219-242

Pszenycznyj, J.: Ośrodek produkcji krzemieni do broni palnej w okolicy wsi Sapaniw na południowym Wołyniu, Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne, t. VI, 2014, s. 115-122

Shaw, A. B.: Knappers' rot. Silicosis in East Anglian flint-knappers, Medical History, vol. 25, 1981, s. 151-168